Πολιτισμός και κουλτούρα

            Από τις αρχές του 19ου αιώνα, η κουλτούρα ή ο πολιτισμός ήταν το αντίθετο της βαρβαρότητας. Πίσω από αυτήν την αντίθεση υπάρχει ένα είδος αφήγησης: πρώτα υπήρχε η βαρβαρότητα και μετά ξεπήδησε ο πολιτισμός από τα ζοφερά βάθη της. Αντίθετα, οι ριζοσπάστες στοχαστές έβλεπαν πάντα τη βαρβαρότητα και τον πολιτισμό σε συγχρονία.
        Αυτό είχε στο μυαλό του ο Γερμανός μαρξιστής Βάλτερ Μπέντζαμιν όταν διεκήρυττε ότι «κάθε ντοκουμέντο του πολιτισμού αποτελεί την ίδια στιγμή μια καταγραφή της βαρβαρότητας». Για κάθε καθεδρικό ναό, ένας σωρός από κόκαλα, για κάθε έργο τέχνης, η μαζική εργασία που παρέχει στον καλλιτέχνη τις πηγές δημιουργίας του. Ο πολιτισμός πρέπει να αποσπασθεί από τη φύση με τη βία, αλλά η βία ζει στον εξαναγκασμό που χρησιμοποιείται, για να προστατευθεί ο πολιτισμός – ένας εξαναγκασμός γνωστός μεταξύ άλλων, ως το πολιτικό κράτος.
       Αυτό τον καιρό, η σύγκρουση μεταξύ πολιτισμού και βαρβαρότητας έχει πάρει μια δυσοίωνη στροφή. Αντιμετωπίζουμε μια σύγκρουση μεταξύ πολιτισμού και κουλτούρας, έννοιες που συνήθως βρίσκονταν στην ίδια πλευρά. Ο πολιτισμός σημαίνει ορθολογική σκέψη, υλική ευημερία, ατομική αυτονομία και ειρωνική αυτό-αμφισβήτηση. Η κουλτούρα σημαίνει έναν τρόπο ζωής η οποία είναι συνηθισμένη, συλλογική, παθιασμένη, αυθόρμητη, μη σκεπτόμενη και ανορθολογική.

       Δεν αποτελεί έκπληξη λοιπόν όταν ανακαλύπτουμε ότι εμείς έχουμε πολιτισμό, ενώ αυτοί έχουν κουλτούρα. Η κουλτούρα είναι η νέα βαρβαρότητα. Η αντίθεση μεταξύ Δύσης και Ανατολής επανεγγράφεται σε έναν νέο άξονα.Το πρόβλημα είναι ότι ο πολιτισμός χρειάζεται την κουλτούρα ακόμα και αν αισθάνεται υπέρτερός της. Η πολιτική εξουσία του δεν θα λειτουργήσει αν δεν μετασχηματισθεί καθοδικά σε έναν ιδιαίτερο τρόπο ζωής.
       Οι άνδρες και οι γυναίκες δεν υποτάσσονται εύκολα σε μια εξουσία η οποία δεν διαπλέκεται στον ιστό της καθημερινής ζωής τους – αυτός είναι ένας λόγος που η κουλτούρα παραμένει τόσο πολιτικά ζωτική. Ο πολιτισμός δεν μπορεί να συνυπάρξει μαζί με την κουλτούρα και δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αυτήν.
       Γύρω από τις απόψεις του ανθρωπιστή Κλωντ Λεβί-Στρως, με αφορμή το βιβλίο του «Φυλή και Ιστορία», εγείρονται διάφορα ερωτηματικά.. Υπάρχει ένας ενιαίος παγκόσμιος πολιτισμός και ποια είναι η συνεισφορά των επιμέρους πολιτισμών στην διαμόρφωση του? Καθορίζονται οι συνεισφορές τούτες από παράγοντες φυλετικούς , όπως ισχυρίζονται πολλοί στον 19ο και στον 20ο αιώνα? Ποιος είναι ο κοσμοϊστορικός ρόλος του δυτικού πολιτισμού και γιατί επικράτησε ο ορθολογισμός και η τεχνική του σε ολόκληρο τον πλανήτη? Αυτά τα κεντρικά ερωτήματα θέτει ο μεγάλος σύγχρονος εθνολόγος
           Στη σημερινή εποχή πρέπει να δούμε από άλλο πρίσμα, από άλλη οπτική γωνία τις έννοιες πολιτισμός και κουλτούρα. Οι βασικές έννοιες σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, χωρίς γεωγραφικούς αποκλεισμούς, φυλετικές διαμάχες, είναι τα ερωτήματα που μπαίνουν για ακόμη μια φορά στην εποχή μας. Τα εθνοκεντρικά χαρακτηριστικά ,παραμένουν πάντα επίκαιρα. Οι κοινωνικοί αποκλεισμοί υπάρχουν και αποκτούν καινούρια χαρακτηριστικά.

       Παρά την τεχνολογική πρόοδο οι κοινωνίες μας εκτρέφουν τις έννοιες του ρατσισμού, του εθνικισμού, καθώς ο αποκλεισμός επεκτείνεται και στα φύλα (γυναίκα) ,τρίτη ηλικία, μικρά παιδιά ,θεωρώντας ότι αυτά είναι προβλήματα της εποχής μας και ξεχνώντας το δομικό χαρακτήρα που τα δημιουργεί, μια και τα οικονομικά συστήματα επηρεάζουν έννοιες όπως η κουλτούρα και ο πολιτισμός.
       Η μετανάστευση αφορά ανθρώπους  όλων των ηλικιών που αναγκάζονται να αλλάξουν τον τρόπο ζωής τους. Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν από άλλους ανθρώπους ,ώστε να προσαρμόσουν συνήθειες είναι η καθημερινή πρακτική. Το θέμα τις παιδείας αποκτά άλλη διάσταση . Για ποια παιδεία μιλάμε;  Ζητάμε παιδεία χωρίς σύνορα ,με σεβασμό στους πολιτισμούς; Θέλουμε παιδεία ανοιχτή στον κόσμο, ή σύμφωνα με το ελληνοκεντρικό μοντέλο, νομίζοντας ότι είμαστε το κέντρο της γης; Πρόκειται  για ερωτήματα που μέχρι τώρα έχουν βρει αποσπασματική εφαρμογή, χωρίς στόχο και αποτέλεσμα.
        Η κατανόηση της αξίας της κουλτούρας και του πολιτισμού ενός άλλου λαού αποτελεί πρόοδο του ίδιου του άνθρωπου. Κανένα μέρος του κόσμου δεν έχει κατακτήσει την πρόοδο, όπως και να την εννοεί, ξεχνώντας ότι έχει δεχτεί επιρροές. Η ιστορία του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία έδειξε ότι η πολιτισμική πρόοδος είναι  έργο μιας συμμαχίας μεταξύ των πολιτισμών.
       Υποχρεώσεις των κοινωνιών είναι να δημιουργούν τέτοιες  συνθήκες, ώστε όλα τα μέλη της να μπορούν ανεξάρτητα από θρησκεία χρώμα, φυλετικές διαφορές, ή ακόμα και ιδεολογία να λειτουργούν και να συμμετέχουν απρόσκοπτα. Οι συνθήκες ανάπτυξης της προσωπικότητας του ατόμου είναι το πιο σημαντικό σημείο προόδου μιας κοινωνίας. Πρόκειται για τη διαλεκτική που αποκτά το άτομο με την κοινωνία,  ώστε να την βελτιώνει και να βελτιώνεται. Κατά τον (Λεβί Στρώς) το δώρο της πολυπολυτισμικότητας είναι διαχρονικό. Μια αυτόνομη κοινωνία είναι αδιανόητη δίχως αυτόνομα άτομα.

        Η ατομική ανάπτυξη του ατόμου έχει σαν χαρακτηριστικά της την  ελευθερία  επιλογής σύνθεσης και ανάπτυξης μιας προσωπικότητας, χωρίς φοβίες και διαχωρισμούς. Ο ρόλος της παιδείας στην ανάδειξη του οράματος του Λεβί -Στρως είναι πολύ σημαντικό. Για να κατανοήσουμε την αξία του κάθε πολιτισμού,  χρειάζεται γνώση από μικρή ηλικία, ίσως ακόμα και από την προσχολική. Μεγαλώνουμε με την άποψη των προηγμένων και μη χωρών και με φυλετικές διακρίσεις (μαύροι,άσπροι ,κίτρινοι) άνθρωποι. Αφαιρούμε το φυσιολογικό ενδιαφέρον για το άγνωστο , την αναζήτηση και ουσιαστικά την διαλεκτική των πολιτισμών, φοβούμενοι το καινούριο που θα γεννηθεί.
        Το τελευταίο διάστημα στην Ελλάδα η συζήτηση για την πολυπολιτισμικότητα των κρατών ,των κοινωνιών, είναι επίκαιρη. Οι οικονομικοί μετανάστες από άλλες χώρες έχουν κατακλείσει και τη χώρα μας, δοκιμάζοντας τον πολιτισμό και την κουλτούρα μας. Οι αντιλήψεις του κάθε πολίτη μπήκαν στο μικροσκόπιο.
        Το κοινωνικό σύστημα  της χώρας μας ίσως δεν λειτούργησε με τον καλύτερο τρόπο για την υποδοχή των μεταναστών και την καλύτερη αφομοίωσή τους από το σύνολο. Ουσιαστικά η εκπαίδευση που θα έπρεπε να είναι έτοιμη να δεχτεί όλο το βάρος των παιδιών αλλά και των γονιών,  χωρίς την γλωσσική επάρκεια φάνηκε εντελώς απροετοίμαστη. Οι εκπαιδευτικοί, χωρίς να έχουν ιδιαίτερη επιμόρφωση σχετικά με το πώς να αντιμετωπίσουν αυτές τις καινούριες συνθήκες,  δρουν αυτόνομα και χωρίς σχέδιο.

       Ο λαϊκισμός από μέρους πολλών οργανώσεων που δήθεν κόπτονται για την ελληνικότητα και την Ελλάδα βρίσκουν εύφορο έδαφος στους γηγενείς. Οι απόψεις του Λεβί -Στρως  είναι και στις μέρες μας υπό αμφισβήτηση. Ο σεβασμός του ανθρώπου από τον άνθρωπο ακόμα μια φορά στην ιστορία δοκιμάζεται στην πράξη.
      Οι άνθρωποι σαστίζουν,  βλέποντας τις ιδέες με τις οποίες  έχουν μεγαλώσει  να μην ισχύουν πια, τα σύμβολα(σημαία) ,τις θέσεις εργασίας να αλλάζουν χέρια (ίσως το χρώμα παραξενεύει)  και αδυνατούν να προσαρμοστούν στις νέες πραγματικότητες. Το ερώτημα αν τις νέες πραγματικότητες τις δημιουργεί η ίδια η ζωή ή κάποιο συγκεκριμένο σύστημα ,ένας μονόδρομος πολιτισμικός, μια οικονομική κυριαρχία ,ή ένας και μόνος πολιτισμός μια και είναι ο καλύτερος , μένει να απαντηθεί……
     Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ως μεγενθυντικός φακός ή ως δύναμη που παρασύρει τις μάζες σύμφωνα με τα συμφέροντα του εκάστοτε ιδιοκτήτη υποστηρίζουν την μία ή την άλλη πλευρά αβίαστα ,χωρίς την επάρκεια να ενημερώσουν και να ενημερωθούν για τις πραγματικές συνθήκες.
     Ο φόβος για το άγνωστο οδηγεί τις κοινωνίες να κλείνονται στον εαυτό τους .Σταματά η αναζήτηση καινούριων τρόπων έκφρασης και παρατηρείται η επιστροφή σε κώδικα σύμβολα (παρελάσεις,εθνικές εορτές),  δημιουργώντας τελικά μια παθογένεια.

          Ο άνθρωπος λέει ο Καντ ,κάνει ιδιωτική χρήση του λόγου, όταν είναι ‘μέρος ενός μηχανισμού’ δηλαδή όταν έχει κάποιο ρόλο να παίξει στην κοινωνία. Πρέπει δηλαδή να έχει κάποια λειτουργήματα να επιτελέσει, που τον καθιστούν ιδιαίτερο τμήμα της κοινωνίας. Συνεπώς ο λόγος πρέπει να υπόκεινται και να εξυπηρετεί τους συγκεκριμένους σκοπούς. Τότε δεν μπορεί να υπάρξει ελεύθερη χρήση του λόγου.
     Όταν όμως κάποιος συλλογίζεται όχι σαν μέρος ενός μηχανισμού αλλά σαν μέλος της ανθρωπότητας, τότε η χρήση του λόγου πρέπει να είναι ελεύθερη και δημόσια. Έτσι υπάρχει διαφωτισμός, όχι μόνο όταν πληρούνται οι διαδικασίες που εξασφαλίζουν την προσωπική ελευθερία της σκέψης στα άτομα ,αλλά όταν η καθολική, η ελεύθερη και η δημόσια χρήση του λόγου υπερτίθενται η μία της άλλης.
     Έτσι ο Διαφωτισμός είναι η στιγμή κατά την οποία η ανθρωπότητα εμφανίζεται να θέτει σε χρήση το δικό της λόγο, χωρίς να υπόκεινται η ίδια σε καμία εξουσία.

TERRY EAGLETON