Η αυτοδικία είναι εδώ...

          Η ΖΩΗ δεν είναι ταινία που στο τέλος χειροκροτάς και το έργο τελειώνει. Πόσο μάλλον ο θάνατος, που σβήνει σαν ψέμα όταν ανάβουν τα φώτα. Τον τελευταίο καιρό πληθαίνουν οι εικόνες, τα πρόσωπα και οι καταστάσεις που οδηγούν σε μια μαζική φαντασίωση ότι η αυτοδικία, ο νόμος στα χέρια του... Λιντς ή η υποκατάσταση θεσμικών ρόλων από αυτόκλητους Τσαρλς Μπρόνσον στον ρόλο του τιμωρού-εκδικητή δικαιώνεται από τα αισθήματα αδικίας και από την πεποίθηση ότι το κράτος... έχει κατεβάσει τα ρολά. Πολίτης... μόνος ψάχνει. Πολίτης μόνος εκτελεί χρέη αστυνομικού, πολίτης μόνος οδηγεί στο εκτελεστικό απόσπασμα τη ζωή του άλλου σε νόμιμη άμυνα ­ άραγε πού είναι τα όρια της νόμιμης άμυνας; Τα χειροκροτήματα πληθαίνουν για το αδύναμο θύμα που έγινε θύτης, μετατρέποντας σε θύμα το θύτη του και πάει λέγοντας...
        Χειροκροτήματα, αν και δεν είναι έργο ο θάνατος και δεν σβήνει μόλις ανάβουν τα φώτα της κάμερας για το δελτίο των 8.30. Ποιος ενώνει τα χέρια και χτυπούν παλαμάκια για τη βία που πληρώνει με βία; «Σήμερα δικάζονται οι ακρίτες, Γιώργο Μακρή είμαστε μαζί σου» έλεγε το πανό που είχαν αναρτήσει κάτοικοι παραμεθόριων περιοχών και συγχωριανοί του 58χρονου Γιώργου Μακρή από το Ορεινό Ιωαννίνων, ο οποίος κατηγορείται, γιατί σκότωσε έναν Αλβανό και τραυμάτισε τον αδελφό του, όταν επιχείρησαν να του κλέψουν το κοπάδι. Αποθέωσαν τον Γιώργο Μακρή επίσης όταν αφέθηκε ελεύθερος με περιοριστικούς όρους, με τη σύμφωνη γνώμη ανακριτή και εισαγγελέα. Όλοι ζητούσαν μέτρα για τα κρούσματα εγκληματικότητας της περιοχής και τη φύλαξη των συνόρων. Από την άλλη, το ερώτημα είναι αν θα υπήρχε χειροκρότημα ή ακόμη πιο πριν πάτημα της σκανδάλης, στην περίπτωση που ήταν συμπατριώτες μας οι κλέφτες κοπαδιού και είχαν ως αντίπαλο το κλάμα από δικούς τους εδώ, ή στην περίπτωση που οι πολίτες είχαν τη βεβαιότητα ότι οι υπηρεσίες του κράτους λειτουργούν και παρέχουν ασφάλεια.

Ξέφρενο «πανηγύρι»

Ένα μήνα πριν, ένας 17χρονος που σκότωσε δύο αλβανούς διαρρήκτες στον Ασπρόκαμπο Κορινθίας είχε οδηγηθεί στο δικαστήριο έχοντας στο πλευρό του δεκάδες πολίτες, που ξέσπασαν σε ξέφρενο πανηγύρι μετά την απόφαση να αφεθεί ελεύθερος με περιοριστικούς όρους.
     Μόλις πριν από λίγες μέρες μια άλλη ιστορία προκάλεσε το ενδιαφέρον, όταν μια μάνα υποκατέστηκε την Αστυνομία και τους μηχανισμούς διερεύνησης του θανάτου της κόρης της, έβαλε μπροστά τον εαυτό της και έγινε ντετέκτιβ...
      «Η ζωή μου σταμάτησε στις 12 Ιουνίου. Τότε που μου έφεραν το παιδί μου νεκρό. Επρεπε όμως να παλέψω. Να το κάνω για την Εύα και την Πένυ, την άλλη 18χρονη κόρη μου, που μεγάλωσε με πολλούς κόπους. ΄Έφτυσα αίμα ώσπου να συγκεντρώσω τα στοιχεία. Αλλά είχα ορκιστεί ότι θα πληρώσει ο δολοφόνος» δήλωσε η 44χρονη Ελένη Φωτιάδου, η μάνα-ντετέκτιβ που μεταμορφώθηκε σε πόρνη για να βρει τους δολοφόνους της 20χρονης κόρης της Εύας, όπως ισχυρίζεται.
        Ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα της υπόθεσης αυτής, αναδεικνύεται, για μία ακόμη φορά, ότι «απογοήτευση από τους φορείς, με τους οποίους έρχεται σε επαφή ο πολίτης, π.χ. Αστυνομία, δικαστήρια κ.λ.π., απογοήτευση που τον κάνει να νιώθει απροστάτευτος και γεμάτος ανασφάλειες ­ δεν ξέρει τι του ξημερώνει ­ μετατρέπεται σε επιθετικότητα, γίνεται οργή, και η οργή αναγκάζει τον πολίτη να λύσει μόνος του το πρόβλημα» επισημαίνει ο κ. Νέστωρ Κουράκης, καθηγητής Εγκληματολογίας στη Νομική Σχολή Αθηνών. «Αυτό όμως είναι επικίνδυνο για μια κοινωνία και γι' αυτό, όσο είναι ακόμη νωρίς, θα πρέπει το κράτος να λάβει μέτρα, να οργανωθεί σωστά η Αστυνομία και οι αρχές να είναι στο πλευρό του πολίτη».

       Στις σύγχρονες κοινωνίες, όπου ο επίσημος κοινωνικός έλεγχος ασκείται από το κράτος δικαίου, η αυτοδικία, αλλά και παράλληλες μορφές, όπως η αυτοάμυνα ­ με ιδιωτικούς όρους ­ ή το να αναλαμβάνει κάποιος μια υπόθεση που είναι δουλειά του κράτους, μας θυμίζουν εποχές και συνθήκες ζούγκλας. Εκεί που σε ένα περιβάλλον αυθαιρεσίας μπερδεύονται θύτες και θύματα. «Παλινδρόμηση σε ένα αρχέγονο πρότυπο απονομής δικαιοσύνης» χαρακτηρίζει η κυρία Βάσω Αρτινοπούλου, επίκουρη καθηγήτρια Εγκληματολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, τέτοιες πρακτικές.
      Σε ατομικό επίπεδο, ένα ανικανοποίητο περί δικαίου αίσθημα καταλαμβάνει συχνά τα θύματα μιας εγκληματικής πράξης ή και τον περίγυρό τους, η ανασφάλεια για τον τρόπο και τις πρακτικές του συστήματος απονομής της ποινικής δικαιοσύνης, η εκδίκηση και η τιμωρία είναι μερικές από τις παραμέτρους που συμβάλλουν στην αυτοδικία. «Στο συλλογικό-κοινωνικό επίπεδο, οι έρευνες στάσεων του κοινού απέναντι στο σύστημα απονομής της δικαιοσύνης, καθώς και οι θυματολογικές έρευνες, δείχνουν ότι οι πολίτες σε αξιοσημείωτο ποσοστό δεν εμπιστεύονται απόλυτα τις πρακτικές της Αστυνομίας και των άλλων φορέων που εμπλέκονται στην απονομή της δικαιοσύνης» διαπιστώνει η κυρία Αρτινοπούλου.

        Τα υψηλά ποσοστά των μη καταγγελλομένων αδικημάτων αποδεικνύουν την έλλειψη εμπιστοσύνης και την αμφισβήτηση της αποτελεσματικότητας των διωκτικών αρχών. «Ως απόρροια αυτού του κλονισμού τόσο των σχέσεων μεταξύ πολιτών και κράτους δικαίου όσο και της εμπιστοσύνης του πολίτη, εμφανίζονται τα περιστατικά αυτοδικίας...» επισημαίνει η εγκληματολόγος.

«Εθελοντική φύλαξη»

Πριν από μερικούς μήνες, τα πολλά κρούσματα εγκληματικότητας στην Αττική είχαν φέρει στην επιφάνεια το ερώτημα «συλλογική αυτοδικία ή αυτοοργάνωση;», με αφορμή τις επιτροπές αυτοπροστασίας που είχαν δημιουργηθεί και τις κραυγές: «θα πάρουμε τον νόμο στα χέρια μας». Τότε η Ενωση Πολιτών για την Παρέμβαση («Αυγή», 9.1.1997) είχε διατυπώσει την άποψη ότι, ενώ οι επιτροπές αυτοπροστασίας των κατοίκων της Αττικής αποτελούν «λογική αντίδραση, τείνουν να πάρουν έναν επικίνδυνο χαρακτήρα ένοπλης συλλογικής αυτοδικίας».
        Καταγράφοντας παραδείγματα άλλων λύσεων, η Ενωση Πολιτών για την Παρέμβαση ανέφερε τότε ότι οι πρωτοβουλίες ψύχραιμης αυτοοργάνωσης των πολιτών ξεκίνησαν από τις αγγλοσαξονικές χώρες και επεκτείνονται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. «Ειδικότερα στη μεγάλη Βρετανία, τοπική αυτοδιοίκηση και ενώσεις πολιτών, με τη συνδρομή της κυβέρνησης, δημιούργησαν τον θεσμό της "εθελοντικής φύλαξης της γειτονιάς"... Σε καμία περίπτωση δεν φέρουν όπλα».
        Το γεγονός ότι ήδη έχει ανοίξει συζήτηση για τέτοια ζητήματα δείχνει ότι και στην Ελλάδα ­ αν και δεν έχει την ίδια ένταση προβλημάτων εγκληματικότητας με άλλες χώρες ­ υπάρχει πεδίο έρευνας λύσεων... Το γεγονός ότι περίπου 2.500 Ελληνες οπλοφορούν με νόμιμες άδειες, ενώ από την άλλη καμία εγκληματική ενέργεια δεν έχει γίνει με νόμιμο όπλο, όπως είχε αναφέρει αξιωματικός της Ασφάλειας («Τα Νέα», 3.6.1997), δείχνει ότι η αυτοάμυνα που στηρίζεται σε... μια καραμπίνα παρά πόδα μπορεί να είναι ολέθρια. «Θα μας αναγκάσετε να πάρουμε τις καραμπίνες» είπε σε ραδιοφωνικό σταθμό η κοινοτάρχης του Κρυονερίου, ίσως μέσα στη σύγχυσή της και στο φορτισμένο κλίμα των επεισοδίων ανάμεσα στα ΜΑΤ και στους κατοίκους που δεν θέλουν τους πυλώνες της ΔΕΗ στην περιοχή τους...

      Ένα σημείο που θέλησε να ξεκαθαρίσει ο επίκουρος καθηγητής Κοινωνιολογίας κ. Αντώνης Παπαρίζος, όταν του ζητήσαμε να μας μιλήσει για τα φαινόμενα αυτοδικίας και τις παράλληλες μορφές της, ήταν τα σχετικά με τη σύγκρουση στις σχέσεις πολίτη και θεσμών. «Πολίτης και θεσμοί πάνε μαζί. Οι δύο αυτές σχέσεις είναι αμοιβαίες. Δεν υπάρχουν θεσμοί; Δεν υπάρχει ανθρωπιά» μας εξήγησε.
       «Αν εγώ ως αστυνομικός δεν προστατεύω τον πολίτη, αν εσύ ως γιατρός δεν βοηθάς τον συνάνθρωπό σου, αν ο άλλος ως σκουπιδιάρης δεν καθαρίζει σωστά τους δρόμους, αν εμείς ως δημόσιοι υπάλληλοι δεν κάνουμε σωστά τις δουλειές μας και, την ώρα που πρέπει να εξυπηρετήσουμε τον συνάνθρωπό μας, μιλάμε στο τηλέφωνο ή πίνουμε καφέ, τότε δεν υπάρχουν θεσμοί. Αν εγώ δεν είμαι σωστός, πώς απαιτώ να είναι οι άλλοι σωστοί απέναντί μου; Ο κόσμος ζητά συνεχώς βοήθεια από τους άλλους, οι άλλοι από τους άλλους και κανείς δεν αναλαμβάνει τις ευθύνες του.Όλοι παραιτούμαστε από τις υποχρεώσεις μας και κοιτάμε πώς να είμαστε πιο "χαλαροί". Έτσι, βλέπουμε οι θεσμοί να μην καλύπτουν πλέον τις ανάγκες του πολίτη».
          Μάλιστα, ο κ. Παπαρίζος τόνισε ότι «η πολιτική ηγεσία έχει μεγαλύτερη ευθύνη από τους απλούς πολίτες. Αν το κράτος έκανε σωστά τη δουλειά του, τότε δεν θα χρειαζόταν η μάνα να μπει στα χωράφια της Αστυνομίας, για να μπορέσει να δικαιωθεί. Διότι αυτή είναι η αρμοδιότητα της Αστυνομίας. Όταν όμως αδρανεί, κάποιος πρέπει να κάνει κάτι. Αν συνεχίσει η Αστυνομία αυτή την τακτική, τότε ίσως και άλλες γυναίκες παίξουν τον ίδιο ρόλο, ίσως χρειαστεί και άλλοι να σκοτώσουν για να προστατεύσουν την περιουσία τους, όπως π.χ. ο κτηνοτρόφος. Με λίγα λόγια, κινδυνεύουμε να είμαστε μια χώρα με τα όπλα στα χέρια, έτοιμοι για μάχη...».

        Πώς θα μπορούσε να σκιαγραφηθεί όμως το προφίλ του πολίτη που στρέφεται σε μορφές αυτοδικίας ή αναλαμβάνει ρόλους που παρακάμπτουν τους αρμόδιους φορείς και υπηρεσίες της κρατικής μηχανής; Δεν είναι εύκολο να δοθεί ευθεία απάντηση. «Η αυτοδικία είναι μια έκτακτη συμπεριφορά» μας λέει ο ψυχίατρος κ. Μανόλης Μυλωνάκης, «η οποία έχει διάφορες συνιστώσες, όπως τον χαρακτήρα, την ψυχική υγεία, τα προσωπικά βιώματα, τα πραγματικά περιστατικά και την κοινωνική αντίληψη για το καθήκον. Αυτά, σε άλλο βαθμό για τον καθέναν, συνθέτουν τα κίνητρα».  
         Για παράδειγμα, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο κ. Μυλωνάκης, μια υστερική προσωπικότητα είναι, κατά κανόνα, και υποβόλιμη. Δέχεται υποδείξεις και εφαρμόζει τις υποδείξεις, βλέπει κάτι στην τηλεόραση και το μεταφέρει στη ζωή. Επίσης, άτομα με παρανοϊκές ψυχώσεις χειραγωγούνται από το παραλήρημά τους και οι συμπεριφορές τους κάποτε απομιμούνται την αυτοδικία. Άλλοι πάλι, εκτός ψυχοπαθολογίας με την τυπική έννοια, επηρεάζονται από τις αντιλήψεις του κοινωνικού περίγυρου για την αξιοπρέπεια, την τιμή και το καθήκον ­ είναι οι αυτοδικίες που επικράτησε να ονομάζονται βεντέτες.
       Και προσθέτει ο κ. Μυλωνάκης: «Συν τω χρόνω στη χώρα μας αδυνατίζει, και μάλιστα ραγδαία, η εμπιστοσύνη του μέσου Ελληνα για την κρατική μηχανή και τις υπηρεσίες της. Είναι αναπόφευκτη η αντανάκλαση αυτής της πραγματικότητας στις ατομικές συμπεριφορές».

Φόβος και ανασφάλεια

Υπάρχει όμως και μια άλλη διάσταση του ζητήματος. Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις για το έγκλημα, τον εγκληματία, το θύμα και το σύστημα απονομής της ποινικής δικαιοσύνης είναι σημαντικά στοιχεία για τον τρόπο που εκλαμβάνεται το εγκληματικό φαινόμενο και η αντιμετώπισή του. Η κυρία Αρτινοπούλου διευκρινίζει:
      «Τα ΜΜΕ εμπλέκονται σε αυτή τη διαδικασία διττά. Άλλοτε καλλιεργείται ο φόβος του εγκλήματος, η ανασφάλεια και ο κλονισμός του πολίτη προς τους θεσμούς, άλλοτε λειτουργούν ως μέσο πίεσης για τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των πρακτικών της απονομής δικαιοσύνης. Οι περιπτώσεις αυτοδικίας πρέπει να παρουσιάζονται με προσοχή και διακριτικότητα, υποκείμενες στους κανόνες της δεοντολογίας, όπως εξάλλου θα πρέπει να είναι γενικότερα ο χειρισμός του "εγκληματικού ζητήματος"».
        Κοινή είναι η διαπίστωση ότι η βελτίωση των πρακτικών και της αποτελεσματικότητας των σχετικών με την απονομή δικαιοσύνης φορέων, η εγκαθίδρυση του αισθήματος ασφάλειας των πολιτών, μέσα από μια συντονισμένη αντεγκληματική - κοινωνική πολιτική, αποτελούν στόχους προς τους οποίους πρέπει να στρέφεται μια οργανωμένη κοινωνία. Όπως χαρακτηριστικά λέει η κυρία Αρτινοπούλου, «η αυτοδικία είναι πράξη εξαιρετικά επικίνδυνη για την κοινωνία και τον πολιτισμό μας, που μπορεί ενίοτε να αιτιολογείται, αλλά δεν δικαιολογείται».

Παναγιώτα Μπίτσικα
www.tovima.gr | Κυριακή 6 Δεκεμβρίου 1998